Wie waren de eerste glaskunstenaars? De Mesopotamiërs of de Egyptenaren? De Mesopotamiërs (grofweg het huidige Irak en Koeweit, ca 6000 jaar geleden) of de oude Egyptenaren? Die vraag stellen mensen ontzettend vaak aan mij. In de glaswereld zijn er vaak hele discussie over wie het eerste was. Genoeg reden om mij er eens in te gaan verdiepen. Omdat ik er zelf niet bij ben geweest, praat ik hier de grootste groep deskundigen na.
De Mesopotamiërs waren ontzettend innovatief. Ze leefden in de oudheid in steden als Ur en Babylon. Deze steden lagen tussen (meso) twee grote rivieren (potamos): de Tigris en de Eufraat. In deze steden waren de mensen zeer inventief. Zo hebben ze het wiel, paard en wagen, landbouw, irrigatie, de tijd, landkaarten, geometrie, wiskunde, het schrift, astronomie, astrologie, en machines zoals de ploeg en de eg uitgevonden (de laatste natuurlijk aangedreven door mensen en dieren).
Waarom denken ze dat de Mesopotamiërs de eerste waren?
Bij deze eindeloze lijst van innovaties hoort, zo luidt de officiële geschiedschrijving, ook het maken van glas (wat verder gaat dan alleen het bewerken van natuurlijk glas). Er zijn drie argumenten. Ten eerste was het een zeer innovatieve cultuur. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat ze alles hebben ontdekt, maar het lag wel in hun aard nieuwe dingen te proberen. Ten tweede zijn vooralsnog de oudste glaswerkplaatsen in Mesopotamië gevonden. Wie weet wat we nog meer vinden, maar vooralsnog….Het derde en belangrijkste argument is glas uit de oudste grafvondsten in Egypte vanuit Mesopotamië geïmporteerd lijken. Dat kunnen ze achterhalen met chemische analyses. Waarom zou je glas importeren als je het zelf kunt?
Verschillende oude technieken
De productie van het eerste glas zou voor het eerst ca 4000 jaar voor onze jaartelling plaats vinden in Nuzi (het huidige Irak). Voor zover bekend hebben de Mesopotamiërs geen glas geblazen, maar ontwikkelde zij technieken zoals core forming, glasfusing (het smelten van glas in een mal), casting (het gieten van glas net zoals brons), slijpen en polijsten. Core forming was de meest gebruikte techniek en laat zich vergelijken met “glasblazen aan de brander” (flameworking of lampworking in het Engels). Ze draaiden of goten gesmolten glas om een kern van zand, klei en uitwerpselen van een ezel, koe of kameel. Als het glas koud is, dan wordt de kern verwijderd, en blijven kralen, kleine flesjes en urnen over. De flesjes werden gebruikt voor oliën, parfum, medicijnen of gif. In het filmpje hieronder kun je zien hoe dat werkt.
Er zijn kleine flesjes, kleine borden en kommen, en hangers gevonden van glas. Glas glimt, dus sieraden van glas waren populair. De Mesopotamiërs maakte van glas ook namaak edelstenen zoals lapis lazuli en turkoois. Drinkglazen of grote objecten zijn niet bekend uit deze periode.
Flesjes van 146.500 dollar
Gave flesjes uit Mesopotamië zijn zeldzaam en zodoende ook kostbaar. In 2010 heeft veilinghuis Christies een Mesopotamisch glazen flesje uit de 15e eeuw voor onze jaartelling geveild. Het bracht 146.500 dollar op (incl. een onbekend percentage aan verkoperscommissie en excl. 20% verkoperscommissie).
Graag zou ik je dat flesje tonen op een foto, maar helaas mag ik zonder flinke financiële vergoeding aan Christies de foto niet laten zien. Ik snap wel dat bij dit soort verkoopbedragen en luttele commissies, Christies het zich niet kan permitteren om zonder vergoeding toestemming te geven om de foto op een blog te zetten.
Als alternatief, hieronder enkele recentere voorbeelden.
Hoe werd het oudste glas gemaakt?
Niemand weet precies hoe het maken van glas is uitgevonden, laat staan door wie. Mythen en theorieën variëren van ongelukjes tijdens het koken op het strand (zoals beschreven door Pliny de Oudere, waarschijnlijk niet waar) tot experimenten met keramiek- en bronsovens, en ervaringen met vulkanische uitbarstingen.
Er is ook niet veel bekend over hoe de Mesopotamiërs glas maakten, maar er is tenminste één recept gevonden dat geschreven in spijkerschrift (unicorn) in een kleitablet. Dit tablet stamt uit de bibliotheek van Koning Assurbanipal (668-627 v. Chr.). Het is in bezit van het British Museum (London). De ingrediënten zijn immanakkusteen (zand), naga-plant as (soda as, wat de smelttemperatuur van het zand verlaagt), ‘white plant’ (onbekend wat dat is, maar ik gok iets kalkhoudends) en koper (voor de kleur). Daarmee lijkt het recept sterk op moderne samenstellingen.
De vertaling van het kleitablet door Professor Oppenheim:
“When you set up the foundation of kiln to make glass, you first search in a favorable month for a propitious day, and only then you set up the foundation of the kiln. As soon as you have completely finished in the building of the kiln, and you go and place Kubu-images there, no outsider or stranger should enter the building thereafter; an unclean person must not even pass in front of the images. You regularly perform libation offerings before the Kubu-images. On the day when you plan to place the glass in the kiln, you make a sheep sacrifice before the Kubu-images, you place juniper incense on the censer, you pour out a libation of honey and liquid butter, and then only, you make a fire in the hearth of the kiln and place the glass in the kiln…
If you want to produce zagindurû-colored [greenish type of lapis lazuli] glass, you finely grind, separately, ten minas [about one pound] of immanakku-stone [sand], fifteen minas of naga-plant ashes, and 1 2/3 minas of ‘white plant.’ You mix these together. You put them into a cold kiln which has four fire openings, and arrange the mixture between the four openings… You keep a good and smokeless fire burning until the glass glows golden yellow. You pour it on a kiln-fired brick and this is called zukû-glass.
You place ten minas of “slow” copper-compound in a clean dabtu-pan. You put it into a hot chamber kiln… You crush and grind finely ten minas of zukû -glass. You open the door of the kiln and throw the ground glass upon the copper compound…When the glass assumes the color of ripe grapes, you keep it boiling for a time…After it has become yellow [hot], you observe some drops forming at the tip of the rake. If the glass is homogeneous, you pour it inside the kiln in a new dabtu-pan, and out of the cooled-off kiln emerges zagindurû-colored glass.”
The Corning Museum of Glass (Corning NY, USA) heeft in 1970 de vertaling van de tekst op het kleitablet bestudeerd en naast de chemische analyse van enkele archeologische opgravingen uit die tijd gelegd. De conclusie was dat er niet één recept, maar een grote variëteit aan glas was, variërend in gewenste eigenschappen, oorsprong van de ingrediënten en de gewenste kleuren. De Mesopotamiërs wisten hoe ze verschillende metaaloxiden konden gebruiken om glas te kleuren, zoals kobaltoxide en koperoxide (beide blauw). De maximale hoeveelheid glas die zij konden smelten was 0,8 liter (ongeveer 2 kg).
Net als nu was er een onderscheid tussen bedrijven die glas als ruwe grondstof maakte en glaskunstenaars. De ruwe grondstof had de vorm van gebroken brokken of gestandaardiseerde steentjes. Glaskunstenaars smolten in hun eigen studio dit ruwe glas om te verwerken tot de uiteindelijke objecten.
Schitterend glas uit Egypte
Zowel het glas als de glastechnieken werden geëxporteerd naar andere oude beschavingen zoals Egypte, Griekenland en Rome, zo vertellen de geschiedenisboekjes. Via Syrische glaskunstenaars is de techniek van de zandkern geïntroduceerd en verbeterd in Egypte rond ca. 1400 v.Chr. Echter, enkele recente onderzoekers stellen dat het ook omgekeerd het geval kan zijn. Zij denken dat de Egyptenaren de eerste glaskunstenaars zijn. De slechtere kwaliteit glas in Mesopotamië vinden ze een bewijs dat ze in Mesopotamië een slechte kopie van de betere Egyptische technologie.
De kleine flesjes zoals hierboven beschreven werden in Egypte onder meer gebruikt als gift voor het hiernamaals, en zodoende samen met de doden begraven. Daarvoor zijn er relatief veel goed bewaard gebleven, en de kwaliteit is inderdaad hoog. Regelmatig duiken echte Oudegyptische flesjes op in veilingen en antiekbeurzen; flesjes die ooit olie, make-up of medicijnen bevatten. Ook in Egypte was opaak blauw een populaire kleur, maar ze hadden geleerd ook kleuren zoals Alabasterwit, geel en groen te maken.
De Egyptenaren perfectioneerde de casting technieken en introduceerde de verloren was techniek voor glas. Ze perfectioneerde ook het fusen, waardoor kleine, geperste schalen ontstonden met mozaïekpatronen, en het casten. Met name de glazen neksteunen zoals gevonden in het graf van Toetanchamon (1334–1325 voor onze jaartelling) zijn zeer indrukwekkend: dergelijke grote massa’s glas vergen veel technische vaardigheden.
Op het YouTube kanaal van het Corning Museum staat een zeer mooie korte film over het glas dat gevonden is het graf van Toetanchamon.
Hoe geweldig mooi en complex de glaswerken uit het graf van Toetanchamon ook zijn, de vraag “wie waren de eerste glaskunstenaars?” lijkt het antwoordt toch de Mesopotamiërs te zijn.
